Ме марий улына: Московит радамыш кугезына-влакат пуреныт

Европысо шанчыеҥ-влак московит йылмым шукертак шымлаш тÿҥалыныт. Мутлан, 1618 ийыште нунын йылмыштым шымлыме годым англичан лингвист Ричард Джеймс тушто улыжат 16 руш шомакым муын, 17 курым мучаште немыч лингвист Лудольф Москваште 41 руш шомакым веле верештын. Варажат саде шымлымаш чарнен огыл. Мутлан, моло англичан да немыч лингвист-влакынат палемдымышт почеш, 16-17 курымлаште Московийын йылмыже финн-угор гыч славян йылмыш таки савырнен шуктен огыл – словарьыш улыжат 49 руш мут шыҥдаралтын.

Тидлан тÿвыт ÿшанашыже неле. Ожнысо шымлызе-влак, векат, чыла шомакшымак шотыш налын огытыл. Але вара Московий кундемыш ожно толшо славян-влакат илен-толын финн-угор йылме дене мутланаш тÿҥалыныт. Тыгодым шке шочмо йылмышт гыч икмыняр шомакым веле арален коден кертыныт? Вес велымже, келгынрак шоналташ гын, тыгеат такшым лийын кертын. Мутлан, славян йылме дене мутланаш нигö дене, йырымваш марий, эрзя, мокша, ижор, вепс-влак коштыт да шке йылмышт дене мутланат. Пундыш гай шкет шинчымет ок шу гын, öрат да пошкудо-влакын йылмышт дене мутланаш тÿҥалат.

Такшым 1589 ийыште Парижыште савыктен лукмо «Парижский словарь московитского языка» книгаш ончалаш гын, пеш сай лиеш ыле. Могай калыкын шомакше-влак тушто шукырак улыт: мокшан, марийын, карелын, вепсын але ижоран? Ала саде пропорцийже иктöрак? Тунам московит-влак шотышто рашрак иктешлымашым ышташ лиеш ыле. Ато тунамсе касвел лингвист-влак тидым ыштен кертын огытыл. Молан манаш гын нуно финн-угор калык-влакын йылмыштым йöршеш пален огытыл. Сандене руш шомак-шамычым веле шергал лектыныт. Нуныжымат раш пален огытыл. Икманаш, кеч-могай шанчыеҥын шымлымаш пашажым эре критически ончыман. Тунам гына чыныш шуаш лиеш.

Касвел историк-влакын палемдымышт почеш, московит-влаклан немыч ма, поляк але руш – чыланат икгаяк йот калык семын чучыныт. Московит-шамыч Великое княжество Литовское кугыжанышыште илыше руш-шамычымат, поляк-влакымат, Новгородысо купец-шамычымат «поляк» маныныт. Вет нуно чыланат касвел вургем дене коштыныт, московит-влак семын ревым огыл, а пареҥгым кочкыныт, сарзе-влак европейский доспехым чиеныт. Тыгодым руш-шамычын йылмыштат московит-влак деч ойыртемалтын. Санденак московит-влак, а варажым Николай Карамзин деч тÿҥалын, молыжат Великое княжество Литовское кугыжаныш дене каен шогышо сарым поляк-шамыч дене кучедалме семын ончыкташ тÿҥалыныт. А чынже дене, саде кугыжанышыште тÿҥ шотышто поляк огыл, а руш-шамыч иленыт. Икманаш, московит-влак руш-шамыч дене кучедалыныт.

«17 курымысо московит – тиде финн-угор калык гыч лекше мордвин, марий, карел, вепс, ижор, тюрк казак, волжский булгарин. Нуно чыланат тÿҥ шотышто пондашым нумалыныт, йыдалым чиеныт, вашла «салом» да «салам» манын саламлалтыныт, кумалтышыштым «бисмилля» але «высмылла» шомак дене тÿҥалыныт», - возат Касвел историк-влак. Тиде возымаште чынжат уло. Ме, мутлан, марий-влак, кызытат «салам» манын саламлалтына, кумалмашым тÿҥалме годым, чынжымак, «высмылла» манына, кугезына-влакат тыгак ыштеныт. Адакшым пондашымат нумалыныт, Московийыш пурымеке да йорлештмеке, йыдалымат чиеныт. Икманаш, кугезына-влакат московит радамыш пуреныт. Поснак Ростов, Владимир, Галич, Угарман кундемысе касвел марий-влакым тиде радамыш ÿшанлын пурташ лиеш.

«Петр Первый да тудын историкше-влакын тыршымышт дене, тыгак Екатерина Великая кугыжан калыклан да Российын историйжылан руш сыным пуртымо шотышто лÿмын комиссийым ыштымыж дене веле Московийын калыкше кызытсе руш калык сыным налаш тÿҥалын, - воза историк Михаил Голденков. - Тиде сомылым шуктымаште изи огыл верым руш кугу историк Николай Карамзин налын шога. Пушкин тудым, Карамза хан тукым гыч лекше еҥым, Россий историйын Колумбшо семын палемден. Лач саде историк икымше гана элнан историйжым радамлен возен, лач тудо «Русь» терминым Российыш, а «русский» терминым «россияне» манмашке савырен».

Профессор Николай Карамзинын «История Российского государства» пашаже марте элнан эртыме корныжым аклымаште, чынжымак, нимогай шотат лийын огыл: ик автор ик семын возгален, вес историк – вес семын. Ик йодышымак тÿрлö семын акленыт. Адакшым кугыжанышын позицийжат койын огыл. А саде историк чылажымат радамыш конден. Но тыгодымак весымат мондыман огыл, Карамзин Александр I кугыжан государственный да политический заказшым шуктен. Сандене, мутат уке, чын историйыш ятыр вашталтыш ден ешартышым пуртылын.

Автор: Александр Петров, марий историк, философ.

Вес гана «Кум богатырь» теме дене палдарена.

• Ме марий улына: Эртыме корнына лугалтын,
  но ме чыным палышаш улына!