Историй книгам лудшо-влак кокла гыч шукынжо тыге шонат докан, пуйто архивысе полкылаште чыла рат дене возен шындыме: «10-шо курым», вес вере «11-ше курым», кумшо вере 12-шо... А тушто кÿлешан первоисточник-влак кият. Вара акрет йылмым палыше историк-шанчыеҥ-влак тушко мият да, чыла радам дене шымлен, монографийым возат. Но, чаманен каласаш логалеш, тыге огыл шол.

Первоисточник-влак тÿрлö лиедат. Мутлан, иктаж-могай летопись шотышто ожнысек шонат, пуйто тудым 12-шо курымышто серыме. Но кызыт рашемеш: тудым ятырлан варарак возымо. Тыгодым летописец але 16-шо курымышто книгам угыч-пачаш серкалыше дьяк шкенжын илыме курымжым ончыктымо олмеш книга мучаште 12-шо курымым арун гына возен шынден. Ӱшанет гын, ÿшане веле. А варажым чыла вискален лудаш тÿҥалмеке веле чынже рашемеш. Тыгай случай-влак Российын веле огыл, Европын историйыштыжат ятырак вашлиялтыт. А марий калыкнан историйже шотышто книга-влак эсогыл аралалт кодынат кертын огытыл: тÿрлö пожар годым тулеш йÿлен пытеныт. Сандене марий историк-влаклан калыкнан эртыме корныжым рашемдаш моткоч чот неле.

Летописец-влак нерген ойлаш гын, нунат айдеме лийыныт, сандене иктаж-можым йоҥылышымат возен кертыныт. Южгунамже лÿмынак шоям серен коденыт. Мутлан, Несторын «Повесть временных лет» летописьшымак налаш. Тудым эн ончыч немыч шанчыеҥ Август Людвиг Шлецер (1735-1800 ийла) шымлаш тÿҥалын. Тиде немыч Российыште 1761-1767 ийлаште пашам ыштен. Саде шанчыеҥ руш кугу историк Татищев нерген сайын возен коден. Тушто возымылан ÿшанаш гын, 1720-шо ийыште Татищев Сибирьыш научный командировкыш каен. Тушто тудо ик раскольникын кидыштыже «Повесть временных лет» летописьын вес тÿрлö вариантшым верештын. А икмыняр жап тушто пашам ыштымеке, саде летописьын лу тÿрлö вариантшым муын луктын. Нуным иктешлен, Татищев латикымше вариантым серен улмаш. Но тудым савыкташ Российысе научный обществе, а рашрак каласаш гын, Петербургысо наука академий чарен, пуйто тушто чыла шоя веле возалтын.

Тыге, икмыняр жап гыч, саде научный паша веле огыл, «Повесть временных лет» рукопись-влакат йомыныт. А Татищев колен. Тудын «Историйже», 19-ше курым тÿҥалтыште илыше историк Бутковын палемдымыжлан ÿшанаш гын, подлинник гыч огыл, а Татищевын пашажлан эҥертен возымаш веле. Тидын годым Татищевын серымыжым шагал огыл вашталтылыныт, южо вереже абзацге да страницыге луктын кудалтеныт.

Каласаш кÿлеш, Татищев «Повесть временных лет» рукописьлан пешыжак ÿшанен огыл, санденак тыге серен коден: «О кнезех русских старобытных Нестор монах не добре сведем бе». Саде монах-летописец Нестор, чынжымак, 1106 ийыште огыл, а 3-4 курымлан варашрак илен докан. Санденак событий шотыштат йоҥылыш-влак ятырак улыт, моло казусат вашлиялтеш. Мутлан, Нестор возен коден: «Владимир князь деке мусульман, еврей, грек да Рим гыч немыч-влак толыныт». 1106 ийыште Киевский Русьышто «немыч» мутым нигöат кучылтын огыл. Европышто илыше-влакым «латин» але «фряг» маныныт.

Марий калык шотыштат саде Нестор уда пашам ыштен коден: историйым да тÿрлö верысе калык-влакым сайын палыдымыжлан кöра ик калыкымак кок семын лÿмден шынден: меря да черемис. Ме палена, мемнан кугезына-влаклан «черемис» лÿмдыш 15-16 курымлаште веле пижын шинчын. А тудын марте калыкна эре «марий» лийын. Лач саде йоҥылышлан кöра мемнан калыкын историйжым кызыт мартеат раш радамлен огына керт. Несторын «меря» манын лÿмдымö калыкым кызытат пытыше калыклан шотлат. А ме кызыт мартеат Моско историк-влакын нер йымалныштак илена, а нуно мемнам огыт уж. Öраш веле кодеш! Молан манаш гын, официальный исторический наука Несторын возен кодымыжлан ÿшана. А вет ончычсо историк-влакын пашаштышт вашлиялтше йоҥылыш-влакым тöрлаш жап шукертак шуын. Чын, изирак историк-влакын йоҥылышыштым тöрлат, а летописьлаште возен кодымым, тыгак Татищевын, Карамзинын да моло лÿмлö историкын монографийже-влакым кызыт мартеат у шинча дене аклен, шот дене возаш огыт тошт.

Радамлаш жап шуын. Тидым илыш йодеш.

Автор: Александр Петров, марий историк, философ.

Вес гана «Руш ден финн-угор-влакын вожышт икте»
теме дене палдарена.

• Ме марий улына: Эртыме корнына лугалтын,
  но ме чыным палышаш улына!