Оҥай еҥ: Кушто улат, эрласе кечылан ӱшан?..

Ийгот айдеме дене оҥай модышым модеш. Самырык годым ме шукынжо «эше чылажат ончылно» манын шонена. Сандене куштылгынрак, ӱмбачынрак илаш тыршена. Туге гынат чылажат мемнан койыш, уш-акыл кӱкшыт, чон поянлык деч шога. Ольга Петухова але самырык, но пӱрымаш тудлан кызытак нелытан пашам тушкалтен пуэн. Н.К.Крупская лӱмеш Марий кугыжаныш университетыште «Марий филолог» специальностьым налмеке, ик ий оласе йочасадыште пашам ыштымеке, пелашыж дене пырля шочмо Кужэҥер кундем Шой Шӱдымарий ялышкыже пӧртылын. Тудлан вигак пошкудо Тошто Йӱледӱрысе тӱвыра пӧртым вуйлаташ ӱшаненыт. Ялысе илыш, ӱдырамаш пӱрымаш нерген таче Ольга дене мутым вашталтена.

- Ольга, кузерак илымаш-кутырымаш? Могайрак кумыл дене Кужэҥер район Шой Шӱдымарий, Тошто Йӱледӱр велне калык ила?

- Илена-кутырена. Вуйым сакыше уке гаяк, чыланат, неле-йӧсӧ лиеш гынат, рыҥ тошкалын ончыко каяш тыршена. Чынак, таче ӱдырамаш ӱмбаке изи огыл нелыт возын: шукыж годым сурт-печым шкетак кучаш перна, пелашна-влак толын-толын каят, оксам ышташ торашке коштыт. Теве мыламат машинам вӱдаш тунемаш перныш. Паша верем пошкудо ялыште, кастене коцертым, йӱдым дискотекым эртараш логалеш. Тыге машинаш шинчын кудалыштам. Эше икшывем Кужэҥер посёлкыш йочасадыш коштыкташ йӧнан ыле. Коло меҥге наре кажне кечын гаяк эр-кас кудалыштна. А кундемна пеледеш. Шочмо верыште паша уке гынат, ял-влак тӱзланат – самырык-шамычат тыште суртым чоҥат.

- Палем, Тошто Йӱледӱрыште ӱдырамаш клубдат уло. Тудын пашаже кузерак вияҥеш? Ялысе ӱдырамашым мер пашашке ушаш лиеш мо?

- Кид-вийым йодшо ялысе паша деч вара, мутат уке, чоным кандарашыже ме, клуб пашаеҥ-влак, полшаш тыршена. Тиде шонымаш денак «Элавий» ӱдырамаш клубна почылто, вуйлатышыже – туныктышо Людмила Павловна Попова. Тӱвыра пӧрт пеленак «Ший оҥгыр» фольклор ансамбльна уло, художественный вуйлатыше – Елена Евгеньевна Тимофеева. Чӱчкыдынак, репетицийыш погынымеке, тӱҥ сомылнам пытаренат, илыш, сурт-пече, пакча кӧргӧ дене кылдалтше тӱрлӧ йодышым каҥашена. Мемнан деке ансамбльыш коштдымо еҥ-влакат ушнат. Теве Роза Дмитриевна Шовкина дене вашлияш йӧратена. Тудо шкеже Курыкмарий гыч, пеледышым, тӱрлӧ кушкылым ончен кушта. Мемнамат тӱрлӧ кушкыл, южгунамже йылт палыдыме, дене палдара, озымымат пуэда.
Людмила Павловнат шуко пеледышым шында да шке моштымашыж, шинчымашыж дене палдара. Тыгак «Марий ӱдырамаш. Кӧ тудо тыгай?» теме дене мутланымашым наҥгая, оҥай еҥ нерген каласкала, южгунамже палыме ӱдырамаш дене вашлиймашым эртара.
Пошкудо Шой Шӱдымарийыштат «Юлавий» ӱдырамаш клуб уло. Тудым Алевтина Николаевна Филиппова вӱда. Тушто, Светлана акамын кумылаҥдымыж дене ӱдырамаш-влаклан степ-аэробике кружок пашам ышта.

- Тугеже клубыштыда илыш шолеш.

- Кеҥеж пагытлан эн кугу мероприятий – ял пайрем. Тудым тений 12 июльышто, Петро пайрем годым, ышташ шонен пыштенна. Кужэҥер велне Петром чот палемдат. Кечывалым калык шӱгарлашке миен толеш гын, вара ял пайремыш ушнен кертеш. Тушко Йошкар-Ола гыч артист-влакым ӱжынна.

Концерт, дискотеке тӱрлӧ пайрем годым эртат, вет тыглай кечынже кызыт калыкым погаш неле. Пытартыш жапыште ӱдыр-рвезе-влак Кужэҥер районышто Йывансолаште да Верхушутышто шукын чумыргат. Машинаш шинчыт да кудалыт але таксим ӱжыт.
Июньышто клуб пелен йоча лагерь пашам ыштыш. 5-14 ияш икшыве-влаклан тӱрлӧ модышым эртарышна, походыш коштна, медпунктышто фельдшер дене вашлиймаш лие, пожарный ДПО-шко экскурсий дене мийышна.
А ий мучко клуб пелен «Здоровичок» кружок пашам ышта. Изижат-кугужат волейбол, баскетбол дене модаш коштыт. Йоча-влак дене «Шонанпыл» кружокым вӱдена. Нуным кушташ, мураш, почеламутым лудаш туныктена. Тыге «Изи мӧр пеледыш» регион-влак кокласе фестивальыш намийышна, да куштымаш дене кокымшо верым нална.
Шкеат ансамбль дене пошкудо яллашке, районлашке концерт дене коштына, Йошкар-Олаште чӱчкыдын выступатлена. 12 июньышто Курыкмарий районыш Пеледыш айош мийышна. 2010 ийыште Пошкырт кундемыште «Ший кандра» фестивальыште лийме. Торашке каяшыже окса кӱлеш…

- А ялыште паша вер ӱдырамаш-влаклан ситышын уло? Але нуныланат, йоча-влакым коден, ӧрдыж велыш кошташ логалеш?

- Таче кечылан пошкудо Кугунур кундемыште ялозанлык уло, но тудыжымат вуйлатыше шалатен-шалатен ужала. Теве Тошто Йӱледӱрысе комплексна петыралтшаш. Тушто жапше годым презымат, ушкалымат онченыт. Ынде паша вер-влак пытат. Тиде ялыште лач кевыт ден клубышто гына паша вер ныл-вич еҥлан уло. Тышеч йоча-влакым Шой Шӱдымарийыш йочасадыш (вич ияш гыч гына налыт!), школыш коштыктат. А тушто сельсоветыште, школышто, кевытыште, медпунктышто, клубышто икмыняр еҥлан паша уло. Шукерте огыл Кужэҥер посёлкышто «Акашевский» чыве фермым почыныт. Шагалын огыл тушко пашаш пуреныт. Нуным лӱмынак автобус коштыкта. Южо ӱдырамашыже, икшыве-шамычым кова-коча дене коден, тора велышкат пашаш коштыт. Шукыж годым кок арня пашам ыштат, кок арням мӧҥыштӧ илат. А пелашна-влакым ойлыманат огыл…
Ялыште кочывӱд дене кылым кучышо ӱдырамаш-шамычат вашлиялтыт. Нунын дене мутланаш неле, но ял шотан илемын пашаеҥже-влак дене пырля нунын декат лектын коштына. Мутлан, ик суртыш мийышна, кум машина шӱкшакым эрыктен лукна. Тыге ме нунылан примерым ончыкташ, полшаш тыршена.

- Нимогай нелылыкым ончыде, тый ешет дене ялыште илет. Тыштак пашам ыштет, пӧртымат чоҥенда. А вот самырыктукым, мӧҥгешла, олашке каяш тырша.

- Тунем пытарымеке, шарнем, шукын олаште кодыч. Кызыт ончем да, ешан-влак ялышкак нушкыт. Кӧжӧ гын ола воктене пӧртым чоҥаш тырша. Мемнан ялыштат ятыр самырык еш ила. Теве 1998 ийыште у урем шочо. Тунам ик пӧрт чоҥалте. 2003 ийыште кокымшо пӧрт лие. Туддеч вара эше кум пӧртым чоҥымо. Меат нунын деке ушнышна. Ынде у уремыштына вич пӧрт уло. Чылаштыжат самырык еш ила. Кызыт уремышкына корным, тулым пурташ йӧным кычалына.
Илен-толын, пелашемат торашке оксам ышташ коштмым чарна, кеч Кужэҥерыште да пашам муэш манын, ӱшанем. Вет тораште тазалыкшат пыта, да тудын тунем налме профессийжат уло.
А ялыште илаш лиеш, тыште сай. Пакчагӧргым шынде, вольыкым ончо – кочкыш-йӧрвар шкендын лиеш. Тачеш мыйын лудо-комбем гына уло, но варарак ушкалымат налнем.
Акамат, родо-тукымемат ялыште илат. Акам пелашыж дене коктын, мутлан, шке пашаштым виктараш тыршат – ялысе этнотуризмым моткочак вияҥден колтынешт. Кызыт Чашкаял кундемыште мончам, унагудым чоҥен шынденыт. Пӱям ыштен шуктымекышт, тушко вӱдым колтымекышт, монча вӱд ӱмбалне шинчаш тӱҥалеш. Шонымашышт шуко, шийвундо гына лийже ыле. Да, мемнан вер-шӧрна каналташ сай, Чашкаял эше памашлан поян. Кажне памашын шке эртыме корныжо, легендыже, вий-куатше.

- Кызыт кугыжаныш кугу тӱткышым йочалан, шуко икшывым ыштыше ешлан ойыра. Туге гынат ятырышт ик-кок йочам веле ышта. Теве тыйынат, Оля, ик эрге веле. Молан тыге?

- Вет эре шонет: кызытеш пӧртым чоҥен шуктыман. Тидлан окса кӱлеш, пашам ыштыман. Да, лиеш икте почеш весым шочыкташ, а вет умбакыже йолымбаке шогалтыман. Теве ик йочам гына икымше сентябрьыште школыш колташ 15-20 тӱжем окса кӱлеш! А кугурак лиймеке, олашке тунемаш колтет – тушкыжо мыняр шийвундым пыштыман? Эше весымат шонет: йӧра кызыт паша верем уло, а умбакыже мо лиеш, кузе ялыштына илаш тӱҥалына? Эрласе кечылан пеҥгыде ӱшанна уке, сандене Ава капиталат чылаштым огеш кумылаҥде. Но ме ешыште кокымшо йочам ышташ шонена.

Эльвира Куклина мутланен.