Кожласола кундемын тале эргышт да кидмастар ÿдыржö

Поэт, киноактёр Йыван Кырлан шочмо Марисола кундемже (Марий Эл, Шернур район) тӱрлӧ могырымат талантан еҥ-влаклан поян. Писатель, поэт, артист, музыкант, журналист-влак деч посна медицинын тале пашаеҥже, сонарзе, мӱкшызӧ, тӱрызӧ, сӱретче-влак ятырын улыт.

Таче мый тыланда Кожласола ялын ик мастар ешыж нерген каласкалынем. Тиде Игнатий Васильевич Иванов да тудын ӱдыржӧ Надежда Игнатьевна Маркина. Ачаж ден ӱдыржылан тыгай мастар лияш амалжат лийын. Вет Надеждан кочаже Василий Иванович Иванов - марий врач кокла гыч иктыже.

Василий Иванович Иванов 1897 ий 1 мартыште Вятский губернийысе Кузнецово волостьын Уржум уезд Кожласола ялыштыже кресаньык ешеш шочын. Ныл класс деч вара Марисолаште церковно-приходской школышто тунемын. Пӱртӱс тудлан таза кап-кылым пуэн. Ешын мутшо почеш, тудо 16 ияшак пеш куштылгын куд пудан шурно мешакым купеч Скрябинын вакшыштыже кокымшо пачашыш кӱзыкта улмаш. Тидыже Кукарка олаште лийын.

Изи Вачий пеш ушан йоча кушкын. Эше революций деч ончычак фотоаппарат дене палыме лийын да марий калык кокла гыч икымше фотограф семын шотлалтын. Пеш уста гармоньчо лийын, ургымо да столярный пашам сайын пален. Педагогический техникумышто тунеммыж годым Палантай лӱмеш хорышто мурен.

1915 ийыште империалист сарыш каен. Кеҥежым Василий Иванович госпитальыш логалын. Варажым граждан сарыште кредалын.

1925 ийыште Краснококшайский педагогический техникумым тунем пытара да Кужэҥер район Марий Шойышто да Шернур район Марисола школлаште тӱҥалтыш класслаште туныкта.

1931 ийыште Облисполкомын пунчалже почеш Озаҥ оласе университетын медицинский факультетышкыже тунемаш колтат. Тыге тудо 34 ияш 5 йочан ача студент лиеш. Тунемме жапыште могай гына пашам ыштен огыл: красноармеец-влаклан формым урген, ешым пукшаш кӱлын, нуныжо Кожласолаште иленыт.

Тыге тудо Озаҥ университетым тунем пытара, да Морко район Шиньша участковый больницыш пашаш колтат. Пашаште тале организатор лийын.

Сурт кокла паша шотыштат Василий Иванович яллан пример лийын.

1940 ийыште Шернур районысо поликлиникыш кусареныт. Терапевтический отделенийым вуйлатен, фтизиатр да рентгенолог лийын.

Тудым НКВД эскерен, эсогыл доносымат возеныт. Садлан Василий Иванович фронтыш каен. Тудо Дальний Востокышто, медицинский службын капитанже да 15-ше армийын госпитальжын терапевтический отделенийын начальникше лийын. Тора климат тазалыкшым начарештен да 1943 ийыште, инвалид лийын, шочмо кундемышкыже пӧртылын, Шернурышто тошто пашажымак ышташ тӱҥалын. Тудлан здравоохранений министр лияшат темленыт, но тазалыкшылан кӧра келшен огыл.

1948 ийыште кеҥежым Марисолашке толын да участковый больницыште 1948 ий 5 сентябрь марте ыштен. Тудын пашажым Михаил эргыже, кум тукым шольыжо, кок уныкаже шуеныт.

Василий Ивановичын Йынатий эргыже уло марий кундемлан палыме сонарзе, мӱкшызӧ да тале фольклорист лийын. Тудо 1919 ийыште Шернур районысо Кожласола ялыште шочын, Марисола шымияш школым тунем пытарымек, Шернур кыдалаш школышто тунемаш тӱҥалын. Но шучко 1937 ий толын шуын. Шернурышто ятыр туныктышым, эсогыл тунемшым арестоватлен наҥгаяш тӱҥалыныт. Игнатий Васильевич чулымын гына Украиныш кудалын. Криворожье олаште шахтёрлан ышташ тӱҥалын. Кастене школышто тунемын, кушто улмыжым, илымыжым ача-аваштат пален огытыл.

1940 ийыште Игнатий Васильевичым армийыш налыныт. Брест-Литовскышто служитлен. Сарын икымше кечылаштыже Бретский крепостьым арален. Но 1941 ий 1 июльышто пленыш логалын. Пленыште тудлан пеш йӧсӧ илышым ужаш логалын.

Тыгак пленышке генерал-лейтенант, профессор, технический наука доктор Д.М. Карбышеват логалын. Ик кечын пленный-влак деке немыч генерал толын, чылан тудым шогал вашлийыныт. Лач Карбышев гына огеш шогал. Тудо званийже дене кугурак лийын да советский военнопленный-влаклан киндым пуаш шӱден. Тидын нерген эрлашыжым Игнатий Васильевич пален налын да Карбышевын шӱдымыж почеш пуымо 200 грамм опилке йӧршан киндым кочкын ончен. Варажым тиде вашлиймаш нерген Игнатий Васильевич писатель Сергей Смирновлан возен колтен. Тудын серышыже Смирновын «Повесть о героях Брестской крепости» книгаш пурен, да варажым Иванов автор деч серышым да тиде книгажым налын.

Игнатий Васильевич 1945 ий 24 март марте пленыште лийын. Сар деч вара угыч Украиныште илен. Варажым 50-ше ийла тӱҥалтышыште Кожласолашке пӧртылын, ешым чоҥен. Пелашыже Елена Игнатьевна дене ныл йочам ончен куштеныт. 1949 ийыште экстерн дене Шернур педучилищым пытарен да Марисола школышто немыч йылмым туныкташ тӱҥалын. 1956 ийыште заочно мӱкш ончымо шотышто курсым пытарен. Вара колхозышто зоотехник-пчеловод лийын ыштен. 1957 ийыште «Уста пчеловод» книгам луктын да тушто мӱкшызӧ йолташыже нерген каласкален.

Игнатий Васильевич республикыште эн тале сонарзылан шотлалтын. Тудо латик пирым да ныл маскам кучен. Тыгакак тӱрлӧ янлыкым эскерен да нунын нерген возен коден.

Илышыже мучко муро, почеламут, ойлымаш, драматургий дене таҥлалт илен. Эше Марисола школышто тунеммыж годымак литератур кружокыш коштын, почеламутым возгален, кид дене возымо журналым лукмаште тыршен. Таче чыла тидым Марисола школ музейыште ужаш лиеш. Игнатий Васильевич тыгак калык ойпогылан пеш шӱман лийын: тӱжем дене калык мурым поген, возен коден. Тудын архивыштыже 1936-1949 ийлаште возен кодымо куд тӱжем наре муро-такмак аралалтеш. Тышеч эн сайжым «Муро – шӱм пеледыш» книгашкыже пуртымо. Книгажым ӱдыржӧ Надежда Маркина 2006 ийыште савыктен луктын.

Надежда Игнатьевна Иванова-Маркина 1955 ий 13 декабрьыште Шернур районысо Кожласола ялеш шочын. 1963-1967 ийлаште Марисола школышто тунемын, 1967-1971 ийлаште Йошкар-Оласе икымше номеран интернат-школышто шинчымашым поген да ончыкыжым сӱретче лияш ямдылалтын. Вара республикысе художественный училищым тунем пытарен да Йошкар-Оласе «Эрвий» кинотеатрыште художник-оформитель лийын ыштен. А шочмо велныже Надям илыш мужыр пелашыже лийшашлык айдемыже вучен. Вашке Федорым Мурманскыш пашаш колтат да Надя йӧратымаш шӱлыш дене ешым чумыраш да пырля Мурманскыш илаш каяш темлымашлан келша. Эн ончыч тудо художник-оформительлан Санитарный просвещений пӧртыштӧ ыштен, йоча пӧртыштӧ изостудийым вуйлатен. А вара Художественный ремесло шотышто рӱдерыш пашаш ӱжыныт.

А тӱҥ паша деч посна, шке манмыжла, чонжылан, марий тӱрым тӱрла: солыкым, шовычым, сакышым, салфеткым. Чылажымат тошто марий тӱр дене гына… Кажне тошто марий тӱрыштӧ мастар-влак мом-гынат ончыктеныт, кажне орнаментшын шкенжын значенийже лийын. Вет марий тӱрым тукым гыч тукымыш ыштен толыныт. «Тоштым аралаш тыршем», - ойла шкеже. Тудын тӱржӧ шке олаштыже эртаралтше выставкылаште веле огыл, тыгак Норвегийыште, Швецийыште, Финляндийыште ончыкталтеш. Тӱр-влакым моткоч тӱткын онченыт, ӧрыт ыле: кузе тыге машина дене огыл, кид дене тӱрлаш лиеш. «Тӱремын МЕЛЖЕ – чурием, ТУПЫНЬЖО – кӧргӧ чонем…» – тыге ойлен коден аваже лу ияш Надя ӱдыржылан – ончыкылык кидмастарлан.

Пытартыш ийлаште кажне кеҥежым отпуск жапшым Надежда Игнатьевна шочмо ялыштыже эртара. «Ик кеҥежым ом лий, мыйын чон шке олмыштыжо огыл, эре ала-мо ок ситыла чучеш. Мӧҥгӧ миен коштамат, шочмо вер деч вийым налам». А шочмо верыштыже тудым поро йолташыже-влак вучат. Туныктышо Зинаида Васильевна Ермакова дене вашлийын мутланат, Чумбылат курыкышто, пӱртӱс лоҥгаште лийыт, театрыш миен толыт. Икманаш, мом-гынат эре уым пален налнешт. Марисола бибилиотекыштат кажне толмыжлан уна лиеш. Библиотека пелен «Озавате» клуб дене вашлиймашым эртара, ятыр гана мастер-классым ончыктен. Теве мом каласыш вашлиймашна годым: «Мый шкеже чонлан йӧсӧ лийме годым тӱр-влакем луктын пыштем да ончыштам. Нунын ала-могай вийышт улмо гай чучеш».

Теве тыгай еҥ-влак Йыван Кырлан шочмо-кушмо Марисола кундемжым чапландарат, ончыкылык тукымлан сай пример лийын кодыт.

Автор: Надежда Лепёшкина.

#МариАрслан #Кидмастар #НКО #ИНТЕЛЛЕКТУАЛ #Рукодельница #Мастернавсеруки
#ЦентрРазвитияГармонии #ИлышКуан #РадостьЖизни #РесурсныйЦентр
#МарийЭл #ЙошкарОла #Кидмастар_Рукодельница