Надежда Казанцева: Тÿням ужын, умылымаш кумдаҥеш

2015 ий 12 сентябрьыште «Саскавий» марий ÿдарамаш ушемын еҥже, туныктымо пашаште тыршыше Надежда Алексеевна Казанцеван шочмо кечыже. Чолга ÿдырамашым «Арслан» этнокультур интернет-журналын коллективше уло кумылын саламла да тыгаяк чулым, ушан, мотор лияш тылана. Пагалыме Надежда Алексеевна, таза, пиалан лийза, воктенда эреак ÿшанле йолташда-влак лийыт, лишыл еҥда-влак куандарен илат.

*************************************************************************

Илыш кечына пÿрымаш дене чак кылдалтын. Кажныже ме пÿрымö корнынам тошкена. Тыгодым айдеме дечат шуко шога. Ӱмыр мучко шуаралтнет, вияҥнет, весыланат пример лийын моштет але… Мутнам шуко жап ужалкалыме пашаште (торговля) тыршыше, 1995 ий гыч туныктымо сомылым шуктен шогышо чолга ÿдырамаш дене вашталтена. Надежда Алексеевна Казанцева «Саскавий» марий ÿдарамаш ушемым ыштымаште лийын, 2007 ий годсек тиде мер ушем дене пырля, 2014 ий марте вуйверыште шоген.

- Надежда Алексеевна, ме Тендан дене иктаж вич-куд ий палыме улына. Тиде шукыжак огыл, сандене кажне гана Те мыланем у семын почылтыда.

- Ӱдырамаш – тушто. Тыгеже тÿням ужшо еҥ улам. Марий Турек район Арып-Мурза ялыште шочынам. Кум ий гыч Ростов кундемыште авам (Таиса Павловна) дене пырля илыме, вара Йошкар-Олашке толмо. Кок ий Президент школ-интернатыште скрипка дене шокташ тунемынам. Тудо жапыште Валентин Никитич Яшмолкин туныктыш. Поро шарнымашым кодыш, сайын шоктет – кÿсенже гыч кампеткым луктын пуа, вует гыч ниялта ыле. А 2-шо классыште шучко ÿдырамаш тольо, тудо йоча-влакым кыра, парня гычак пера ыле. Да, кумылым вашке волташ лиеш… Тыге мый, авамым сöрвален, тушеч кайышым. 18-ше №-ан школышто тунемым. 9-ше класс деч вара авам Лениградыш наҥгайыш. Кугу олаш мийымеке, тудым вигак йöратен шындышым. Моткоч лишыл вер гай чучо. Вара пален нальым: тыште авам мый денем мÿшкыранже годым илен. Ачам (Алексей Павлович) Кугу Ачамланде сар гыч сусыргышо толын да Военный медицине академийыште эреак тергалтын. Сандене тушко чÿчкыдын кошташ логалын.

Ленинградыште Торгово-экономический институтыш моткочак пураш тыршенам. Кум ий почела коштым, но шонымашышкем шуым! Тунемаш пураш ямдылалтме пагытыште Йошкар-Оласе кевытыште пашам ыштышым. Институтышто тыршен тунемынам. Тидланак «Рига – Таллинн» путёвкымат кучыктеныт ыле. Эше англичан йылмым тунемаш пижынам. Посна курсыш тÿрлö вуйлатыше коштын. Нунын деч мый лÿддымылыклан, шкалан ÿшанаш тунемынам. Ме пырля кумдан палыме ятыр тöнежыште лийме.

Вара йöратыме еҥем почеш Мурманскыш каенам. Тудо вер-шöрым 20 ий жапыште чыла шерын лектынам. Баренцево теҥызыш, Йÿдвел Ледовитый океанышкат лекташ логалын. Чылажат паша дене кылдалтын. Тунам бухгалтерлан, кугурак бухгалтерлан, экономистлан, тÿҥ бухгалтерлан, ужалыме управленийыште ревизорлан, вуйлатышын алмаштышыжлан, тÿҥ ревизорлан пашам ыштенам.

- Паша деч посна айдеме илен огеш керт. Но тукымым шуйымо нергенат мондыман огыл.

- Паша илышыште кугу верым налеш. Южгунамже еш дене илаш, йочам ышташат жап огеш код. Туге гынат чыла шукташ тыршыман. Мый йочам 37 ияш ыштышым. Эргымын кум тылзашыж годым гражданский пелашем, аварийыш логылын, илыш дене чеверласыш. Пел ияш икшыве дене Йошкар-Олаш пöртыльым. Авам шкетын ила ыле. Тыге ме угыч пырля лийна. 1995 ий гыч туныктымо сомыл келшен шинче. Кой ий Марий кугыжаныш пединститутын марий йылме кафедрыж пелен финн йылмым туныктышым. Тушко шымлызе, туныктышо Анатолий Николаевич Куклин пашаш ÿжö.

- Да, пÿтынь илыш – тунеммаш, шуаралтмаш. Финн йылмыжым кушто тунем шуктышда? А марий йылме дене кыл эре лийын?

- Эше Ленинградыште тунемме годым финн номеран автоконтейнерым ужынам. Тудын ÿмбалныже «MUNO» манын возымо. Ӧрын колтышым: марлат тыгак! Вигак библиотекыш пуренам да словарьым налынам. Тиддеч вара финн йылмым тунемаш тÿҥалынам. Эркын-эркын… Йоча дене шинчыме годым келгынрак тунемынам. Шымлызе-влак Иван Степанович Галкин ден Юрий Владимирович Андуганов йылмым шымлаш полшеныт. Таче ынде марий, руш, англичан, финн йылме-влакым палем, эстонла ойлаш тыршем, итальян йылмым тунемам. А марий йылме – мыйын шочмо йылмем. Тудым эре паленам, кызытат пагалем, аклем да марла кутыраш нигуштат ом öр. Шочмо йылмым йöраташ кокам – калык мурызо, марий йылмым да литературым туныктышо Ида Ивановна Крылова – кумылаҥден.

Шуаралтме шотышто. Уш-акыл, койыш-шоктыш дене вияҥмаште мыланем Ленинград ола чот полшен. Тÿням ужын коштмашат айдемын умылымашыжым кумдаҥда. Финляндийыште, Венгрийыште, Эстонийыште, Европысо шуко эллаште лийынам. Теве Прага, Париж, Берлин, Варшава да моло олам ужынам. Ик кундемыште гына шинчен, тÿням ужде, тачысе пагытлан келшыше еҥ лияш неле, уш-акылым, шÿм-чоным эреак пояҥдыман.

- Таче Те Торгово-технологический колледжыште экономике дене кылдалтше предметым туныктымо дене пырля марий калыкын тÿвыражым, йылмыжым шарыме пашалан кугу тÿткышым ойыреда. Тыштат мер пашам виктареда.

- Колледжыште ик тÿжем утла ÿдыр-рвезе тунемеш. Тышеч 60-70 процентше марий улыт, шукын ялла гыч толыт. Но «марла кутырен ом мошто» маншыже ятырын вашлиялтыт. Туге гынат таче колледжыште мый денем руш йоча-влакат «поро эр», «поро кече» манын саламлалтыт. Ужын веле шуктат – лÿмын саламлалташ лишемыт. Кеч-куштат, а йочалан эн ончычак, шке пример лийман. Ме урокыштат тунемме материал почеш марла мутланен кертына. Да коллеждым вуйлатыше Татьяна Аркадьевна Венедиктоват мелын шога. Тунемме верна пелен «Унавий» унагудым чылт марий сынаным ыштыме. Марий тиште да Марий талешке кече-влаклан палыме уна-влакым ÿжына, вашлиймашым эртарена. Марий калык кочкыш да финн-угор калык-влакын кочкышышт дене кылдалтше пайрем-влакат шарналтыт. Эше ышташ кÿлеш, шийвундо гына лийже. Йоча-влаклан диплом пашам марий тÿвыра дене кылдалтшым пуаш тыршем. Теве марий кочкыш ресторан нерген возышт.

Мемнан студентна-влак оласе, республикысе марий мероприятийышкат кумылын ушнат. Мутлан, кызыт Вероника Созонова тендан эртарыме «Самырык этножурналист школ» туныктымо семинарышке кумылын коштеш.

- А «Саскавий» ушемышке кузе логалында? Тудо могай кÿкшытыш шуын, шонеда?

- Йошкар-Олаште Финн-угор этнопроект шотышто кугу форум эртыш. Тудын ик эн тÿҥ организаторжо коми ÿдыр да марий шешке Татьяна Юзыкайн ыле. Тунам тыгай мутланымаш лекте: «Марий Элыште марий ÿдырамаш ушем уке». Тыге Галина Степановна Ширяевалан – чолга марий ÿдырамаш семын – тыгаяк пашаче еҥ-влакым чумырен мутланаш темлышт. Тиде 2007 ийыште лийын. Тунамак погынышт. Галина Степановна мыйымат «айда пырля, мутланымаш лиеш» манын, наҥгайыш. Ятыр чолга марий ÿдырамаш ыле. Тушто мутланыме деч вара угыч вашлийна.

«Саскавий» ушемын вуйверыштыже лийме пагыт моткоч пайдале ыле. Чон йÿлен, мер пашам ыштыме шуын. Тунам «Саскавийын» ужаргыме да пеледме пагытше лийын… Илышыште тÿрлö пагытат лийшаш. Жапше годым интеллектуальный вияҥмашлан, ÿдырымашын кöргö культурыжлан кугурак тÿткышым ойырымо гын, ынде вес сынанрак мероприятий-влакым эртарат. Чынже дене, шуко ÿдырамаш кÿкшытлан эше ямде огыл. Тиде тачысе граждан обществын экшыкше. А марий ÿдырамаш кöргö шижмашыж дене гына илаш тырша. Изишак почылташ, илыш ден тöр ошкылаш мондыман огыл.

Мутат уке, «Саскавий» ушемлан чÿчкыдынрак ялышке ÿдырамаш-влак лектын кошташ кÿлеш, посна-посна вашлиймашым огыл, а пырля-пырля вашлийын мутланаш кÿлеш, ой-каҥаш дене полшаш, южгунамже тыглай колышт налаш. Нунылан оласе тунемше ÿдырамаш пример семын лийшаш, ме шке тÿняужмашна дене палдарышаш улына.

- «Саскавий» ушемын вуйверыштыже лийме пагытыштак Те калык мурызо Ида Крылова нерген книгам лукда.

- Ида Крыловам калык мурым погышо да йоҥгалтарыше семын палат. Марий телевиденийыште «Шÿмсем пöлек» передаче годым «Йошкар маке пеледыш» мурыжым кажне гана йодыт ыле. Чолга ÿдырамашым паленыт, йöратеныт. Тудым самырыктукымат палышаш, садланак «Саскавий» ушем полшымо дене «Муро йÿкеш шочынам» книгам луктым. Материалым ончылгочак поген шогенам. Илыме курымжын пытартыш ийлаштыже ме Ида Крылова дене моткоч лишыл лийме. Тудо мыйым эре пеленже коштыктен. Марий телевиденийыште, радиошто ик гана веле огыл лийме, моло марий мерприятийыш коштмо.

А книга презентаций Марий Турек районышто эртыш. Ончыч тусо ÿдырамаш-влак дене «Саскавий» ушемын еҥже-влак йыргешке ÿстел йыр шинчын мутланышна, вара Сысоевыште Ида Крыловалан пöлеклалтше фестиваль лие. Тунамак у книга дене палдарышна, да Ида Крылова лÿмеш премий «шочо». Тудым кызытат Марий Турек районысо чолга ÿдырамаш-влаклан кучыктат.

Книга презентаций Йошкар-Олаштат лие. А книгам библиотекылашке, школлашке пуэдыме, ятыржым Марий Турек районышто кодымо.

Эше ик шонымаш шукертсек ила: чолга марий ÿдырамаш-влак нерген книга-справочникым ышташ.

- Тачысе маривате илышыште могай верым налеш? Моло ÿдырамаш деч ойыртемалтеш?

- Российысе тÿрыс граждан обществым налаш гын, кызыт ÿдырамаш чот вашталтын. Тудо йочам ончен, еш майатулым арален гына огеш иле. Пöръеҥ дене ик радамыште лияш тырша. Шуко тунемеш, шуаралтеш, тыге машинамат вÿда, бизнес пашамат ворандарен колта. Шке семын, улан илаш тунемеш. Но шкем ужалышат, кочывÿд, тамак, моло аяр дене кылым кучышат огыт шагалем. Тачысе илышыште искушений манмет шуко уло. Ме сайжым, кÿлешанжым ойыраш икшывына-влакым туныктышаш улына, шкеат нунылан эре пример лийын моштыман. Сандене тÿжвал сын денат, кöргö денат поян лийшаш улына.

Тиде сай: ме иктöр улына, но пöръеҥ пöръеҥак лийшаш, ÿдырамаш шке сомылжым мондышаш огыл – тудо эн ончыч ава лийшаш да икшывым (ÿдырымат, эргымат) ешым чумырен илаш изинек ямдылышаш.

Эльвира Куклина мутланен.