Рельс-влакым шолт-шолт, шолт-шолт шотлышо да вич кече шочмо кундемыш кондышо поезд, нойышыла, кугун шӱлалтен, Ӱпӧ оласе кӱртньыгорно воказлыш толын шогале. Самырык ӱдырамаш, шыргыжалын, окнаш ончале. Вашлийше еҥ-влак коклаште, изажым ужылалтыш да куанымыж дене шинча йырже вӱд нале. «Толыныт, вашлийыт, Юмылан тау», - шоналтышат, писынрак нумалтышыжым налын, вагон омса деке вашкыш. Эрвел марийын ӱдыржӧ, Россий ФСБ-ын погран войскажын прапорщикше Валентина Петрова сулен налме канышыш лектын да ешыж дене пырля шочмо кундемышкыже пӧртылеш...

Тӱрым тӱрлаш Валя школышто тунеммыж годымак тунемын. Тунам труд урокышто изирак колялукым (нершовычым), шовычым (солыкым) тӱрлыктеныт. Мӧҥгыштӧ шке гыч тӱрлен, Кандашымше мартлан аважлан, коважлан пӧлекым ямдылкален.

Школым тунемын пытарымек, тӱр дене шинчылташ жап шагал лийын. Самырык пагыт, шӱм вургыжмо тат. Туге гынат южгунам кидыш имым кучен. А икшыве шочмеке - эре еш кӧргысӧ сомыл. Адакшым марий тувырын кӱлешлыкшат лийын огыл: пелашыже тудым тора Амур кундемыш илаш наҥгаен, шке пеленже шочмо элым аралыме пашашке ушен. Шочмо ялыш ик-кок ийлан ик гана кӱчык жаплан гына унала толын каен. Тыге тӱрлымӧ паша пӱтынек шарнымаште кодын. «Икымше эргым дене декретыште улмем годым эше тӱрленам» - шарналта ӱдырамаш. - Вара 20 ий тӱр имым кучен омыл.

2009 ий кеҥежым, шочмо ялыш унала толмыж годым, Валентина марий сӱаныш логалын. Тиде сӱан ӱдырамашын кӧргӧ чонжым сургалтарен. Мотор тӱран марий тувырым чийыше сӱанвате-влакым куанен ончен да тыгаяк чиемым ӱмбакыже шоҥалмыже шуын. Тыге, чоныштыжо «шылтен пыштыме» кидпаша уэш шкеж нерген шарныктен да кидыш куэмым налаш таратен. «Мыят шканем тыгаяк тувырым тӱрлынем. Кертам мо? Ала... Тӱрлаш тӱрлем, а кӧ урга? Шкеак тӧчен ончаш гын?..» - тургыжланен тудо.
Тунамак келшыше куэмым налын, мотор пеледышым сӱретлен да кидпашалан пижын. Но шӱртӧ дене огыл, а чинче дене. Чинче почеш чинче, пеледыш, лышташ… Теве урвалте ямде. Оҥтӱр тыгак келыштаралте, шокштӱр шочо. Куэмым пӱчкеден, урген ончен — чылажат шотлан толын. Чылт чинче дене гына тӱрлымӧ икымше тувыр шочын. Вара кокымшо, кумшо… Чек войскаште служитлыше марий ӱдырамаш, прапорщик, ача-аван пӧлеклыме шӱлышым, марий кумылжым тӱрлыме пашаште муын.

Валентина Петрова (Ямакаева) 1965 ий 27 декабрьыште Пошкырт кундем Мишкан районысо Тымбай ялыште кресаньык ешеш шочын. Ачаж ден аваже фермыште сӧснам онченыт. Ачажын ӱмыржӧ гына кӱчык лийын – 37 ияш вийвал пӧръеҥым вес тӱняш «колтеныт», шым йоча тулыкеш кодын. Валя ешыште кумшо икшыве, а ӱдыр-влак кокла гыч икымше лийын. Ачаже уке лийме годым тудлан улыжат 14 ий лийын. Тулык икшыве кок иза да коваж дене пырля, кӱтӱм кӱтен. Мом ыштет, кугу ешыште кочшаш кинде нерген кажне кечын шоныман. Вет тунамсе ял илыш пеш чот нужна лийын, Валян ешыже чӱчкыдынак кинде курика деч посна шинчен.

Школышто ӱдыр тыршен тунемын. Туныктышо-влакын «Валя, тый сайын тунемат, школышто кечым кодет гынат лиеш, а теве изатлан огеш кӱл ыле окымым кодаш» манын ойлымышт тачат пылышыжлан солна.

Тулык ешлан тӱҥалтыш жапыште колхоз полшен, но жап эртыме дене нуным моло-влак дене иктӧрак ончаш тӱҥалыныт. Мом ыштет, ялыште тыгай нужна ешыже нуно веле огыл лийыныт, очыни. Аваже эреак моло дене иктӧр кугыжанышлан шӧрым, ӱйым, молдо йӧрварым пуэн. От пу гын, кеҥежым шудо деч посна кодат, шудо ок лий гын, ушкалым кузе ашнет? Сандене шуко шочшан ешын ӱстембалныже утларакше ялысе кочкыш — шӧр - лийын, а ӱй ден ӱмбал тӱшка пайышке «каен». Ӱдыр пашаче кушкын. Сурт кокласе сомыл эре Валялан, эн кугу ӱдырлан, логалын. Чодыраште пуым руымыжо, шыжым пареҥгым лукмыжо, кеҥежым шудым солымыжо, аважлан фермыште полышкалымыже нарашта ӱдырым жап деч ончычак кугыеҥыш савырен. А изирак ныл шӱжарже-влакым тудо ача-ава семынак переген ончен.

Индешымше классыште тунеммыж годым икымше йӧратымашым вашлийын. Идалык гыч ӱдыр ден рвезын корнышт ойырлен, но чоныштышт йӧратымаш тул утыр веле йолген. Ныл ият пеле кок шӱмым чарныде ырыктен. Таҥже сарзе пашам ойырен налын да уло илышыжым армийлан пуэн. А Валя, школым тунемын лекмеке, Йошкар-Олашке толын, Марий пединститутыш тунемаш пурен. Изиж годсек туныктышо лияш шонен. Теве ынде шонымашыже шукталтын – тудо Марий кугыжаныш институтын студентше. Но кок тылзе тунеммеке, институтым кудалтен кая. Уке, удан тунеммылан огыл (сайын тунеммыжлан институт гыч тудым ынешт колто улмаш!), а чияш да кочкаш укелан кӧра. Тунам ӱдырын ушышто ик шонымаш гына лийын – пашам муаш, оксам ышташ да чияш налаш. Сандене, институтым коден кайымеке, ялыште кужун огеш кучалт: йолташ ӱдыржӧ дене пырля кечывалвелыш, Крымыш, Феодосий олашке, кая. Чулка фабрикыште ик ият пеле пашам ышта, шкенжым чикта, аваже, изаж ден шӱжарже-влаклан мо кӱлешым налеш да шочмо ялыш пӧртылеш, чылаштым куандара. Тиде пагытлан икымше шӱжарже 10 классым, кокымшыжо 8 классым тунем пытареныт. Кумытын Пӱрӧ оласе кооперативный училищыш тунемаш пуреныт: Валя ден икымше шӱжарже «Продавец продовольственных и непродовольственных товаров» специальность дене, а кокымшыжо, Алёна, «Повар» специальность дене. Практике годым Валя ялыште вес рвезе дене келшен. «Воктен улшо лишыл лиеш, торасыже мондалтеш» манме калык ой Валентинан илышыжым вашталтен – тудо ешым чумырен. Тыге, пӱрымаш корно вес йогыныш куснен. У йӧратымаш кузе трук ылыжын, тугак писын йӧрен. Самырык ача азам ыштыме пӧртыш эргыжым налашат миен огыл. Валентинам роддом гыч шочмо изаже вашлийын.

А тиде Валентинам эрелан йӧратыше рвезылан лачеш веле лийын. Ӱдырым угыч шке веке савыраш куштылго лийын огыл гынат, сарзе рвезе чакнен огыл. Идалык гыч сӱаным тарватен да тудо ийынак изи азан пелашыжым Амур кундемыш, Райчихинск олаш, наҥгая да эргылан шке фамилийжым пуа, ачалӱмжымат вашталта. Эше ик идалык гыч ешыште кокымшо эрге шочеш.

Тора кундемыште самырык ӱдырамаш ондак йолчием фабрикыште пашам ыштен, вара военный частьыш куснен, погонан вургемым чиен. Школышто тунеммыж годым «Служу Советскому Союзу!» передачым чӱчкыдынак ончен. Но иктаж-кунам шкежат сарзе вургемым чия ман, ик ганат шоналтен огыл.

Частьыште ончыч поварлан тыршен. 1993 ийыште пелашыжым Арменийыш кусареныт. Арташат пограничный отрядын заставыштыже ик ий Петровмыт еш служитлен. Неле лийын гынат, пелаш, кок изи эрге чоным вӱчкеныт. Валентина угыч частьыштак склад пашаеҥлан тыршен. 1994 ий гыч Райчихинскысе погран отрядыште (ондак лаборант-кладовщиклан, вара склад начальниклан) служитлен. Рядовой гыч тӱҥалын, прапорщик марте кушкын, вуйлатыше да коллегыже-влак коклаште кугу пагалымашым сулен.

Сергей лӱман майор пелашыж дене пырля кок эргым йолӱмбаке шогалтеныт. Дмитрий ден Алексей коктынат кӱшыл шинчымашан улыт, ачашт семынак Шочмо эл ончылно шке порсышытым шуктеныт. Дмитрий Анапа олаште морской пограничный войскаште служитлен, кызыт погран войскан прапорщике Дагестаныше служитла. Алексей, Владивостокышто, Тихоокеанский флотын морякше лийын. Тений кеҥежым армий гыч пӧртылын.

Валентина Петровна кеч-могай пашамат тыршен ыштымыж дене, поро кумыл да муткучышо улмыж дене ойыртемалтеш. Тидын нерген Чап кагаз ден наградыже-влакат ойлат. А тыгайже Валентинан моткоч шуко. Марий ӱдырамашым «За отличие в военной службе» медаль дене палемденыт да Россий ФСБ-ын погран службын директоржо деч шергакан пӧлекым кучыктеныт. Нине награде-влак омыдымо йӱд, каныш кечын службыш коштмо, йӱдшӧ-кечыже элнан чекшым аралаш ямде лийме нерген ойлат. Ӱдырамаш чап кагазше-влакым ончыктылаш пешыжак ок йӧрате – пашажым аклымылан таум гына ойла.

Пенсийыш лекме деч ончыч, пытартыш ныл ий, Валентина пӱтынь яра жапшым кидпашалан ойырен - тӱрлен. Йӱдым латкок шагат деч ончыч, нигунамат малаш возын огыл. Икмыняр пӱшкылым ыштымекеак, чон ласкалыкым шижын, нойымым монден. «Кӧ деч тыгай пашаче кумыл?» манын йодмылан Валентина Петровна тыгерак вашешта: «Ачам деч. Шарнем, тудо паша гыч толеш да йӱд марте эре мом-гынат ышта ыле – сурт коклаште чоҥымо пашам тӧрла, шкеак озанлык тарманым ачалкала ыле».

Ялыште илымыж годым тудо шӱжарже-влаклан пример лийын, таче эргыже-влакат тудын дене кугешнат. Пашам да илышым йӧратыме усталыкше кидпашаштат коеш, молымат ты пашалан кумылаҥда. Настя еҥгаже, Галина шӱжарже ты пашалан уло чоныштым пуат, изирак шӱжар-влакат кидпашалан кумылын улыт. Ныл ий жапыште Валентина чинче да шӱртӧ дене 30 наре тувырым тӱрлен урген. Шӱжарже ден родо-тукымжылан мотор вургемым чиктен. Шочмо Тымбай пошкудо яллаште Валентинан пашажым шукын ужыныт, тудын ыштыме чиемым шоҥалаш кумылан-влак ятырынак улыт. Пытартыш жапыште тудо у сынан тувырым ургаш тӱҥалын: жо моторлык дене гына огыл ойыртемалтыт, тыгак нуно у сынан улыт. Эрвелмарий тувырын урвалтыже пеш кумда гын, Валя тудым изиш аҥысырракым урга. Оҥымат, кидшокшымат сӧрастара, аралтышым ышта.

Пытартыш жапыште Валентина пӧръеҥ тувырымат тӱрлаш тӱҥалын. Марий вургемым мужыр дене ышта: ӱдырамаш ден пӧръеҥлан икгай тӱсан куэм гыч пӱчкеда, тӱрла, урга. Мотор деч мотор тасмаште, ал да гӱл йоген, сылне пеледыш-влак шинчам йымыктарат. Тиде моторлыкым Валентина пӱртӱс деч налеш. Вет тудо пеледышым моткоч йӧрата. Идалык мучко пачерыштыже, шошо-кеҥеж-шыжым сад-пакчаштыже мотор деч мотор пеледыш кушкеш. Мутлан, мый сылне пеледышым ончен «пакчаштем тыгайым шындышаш» манын пелештем веле, тудо «ты пеледышым тӱрлен ончышаш» манеш. Тыге тудо пӱртӱсыштӧ тӱзланыше моторлыкым мастар кидше дене куэмышке кусара. Тувырышто тудын тӱрлымӧ кажне пеледышыже, лышташыже шке илышыж дене ила да тӱзлана. Ончет да ӧрат: пеледыш, чынжымак, илышыла коеш. Теве тудо, марий ӱдырамашын чоныштыжо улшо моторлык тӱня, мландынам волгалтарыше порылык да илышым йӧратыме нимучашдыме кумыл.

Кызыт эрвелмарий-влак тувырым ургаш мотор деч мотор тӱсан выльге-вульго куэмым кучылтыт. Тудо тора гычак шинчаш перна. Валентина нуным эше тӱрлӧ тӱсан шӱртӧ, чинче да яндашер (страз) дене сӧрастара. Тидыже чиемым поснак ойыртемалтшым ышта...

… Машина Пӱрӧ олашке кудалеш. Салонышто икте-весе дене марла мутланыме йӱк гына шокта. Йот кундемыште 24 ий эртен. Тиде жапыште мыняр вашталтыш лийын, мыняр вӱд йоген… Ӱдырамаш пелашыже, кок эрге-шешке дене пырля эрелан шочмо кундемыш, мӧҥгӧ велыш пӧртылеш. Чонышто – кугу куан, чурийыште – пиал. Поро пошкудо, родо-тукым, тулар-тулаче, изай-еҥгай, шольо-шӱжар-влак дене иктеш илыш мундыражым умбакыже рончаш тӱҥалеш.

Теве ӱстел йыр родо-шочшо-влак погыненыт. Самырык-влак илыш сапым кучаш ямде улыт. Шольо-шӱжар-влак ӱдырым налыныт, марлан каеныт. Шке икшывышт пелен юарлат. Икте гына чоным иша: Валентинан ачаж ден аваже ты куаным нунын дене пырля огыт пайле. «Ачай колымылан 36 ий лиеш, авайым вич ий ончыч ужатышна», - шоналтышат, логарышкыже комыля тольо. Но тиде жапыште марий муро йоҥгалте да кум ияш тукым шӱжарже, тудын тӱрлымӧ марий тувыржым чиен, шкаф шеҥгеч куржын лекте. Кидшым шаралтен, лывыла йыр пӧрдын нале. Теве тудо: икшывын куаныште, изи ӱдырын таза уш-акылыште калыкнан ончыкылыкшо, волгыдо ӱшанже.

Автор: Алевтина Кузнецова, Йошкар-Ола.

PS: «Погонан тӱрызӧ» «Ӱдырамаш корно» очерк конкурсышто икымше верыш лектын. А конкурсым «Саскавий» марий ÿдырамаш ушем да «Марий сандалык – Марийский мир» журнал редакций эртареныт. Моткоч кугу тау амалкалче-влаклан (Нина Орманлан, Светлана Михеевалан, Ольга Аптышевалан) да жюрилан – поэтессе Альбертина Ивановалан, писатель Лидия Семёновалан, драматург Александр Петровлан, журналист-влак Валерий Мочаевлан да Эльвира Куклиналан.

• «Ӱдырамаш корно» очерк конкурсышто сеҥыше-влакым саламлена! (фото)